İstanbul’da koşu için uygun olduğunu düşündüğüm ve koşmaktan/yürümekten keyif aldığım bazı rotaları kayıt altına alırken kendimi biraz fazla zorlamış olmam sebebiyle yaşadığım ve aslında koşucuların, doğa yürüyüşçülerinin de sıklıkla karşılaştığı bir sağlık sorunundan bahsetmek istiyorum; stres kırığı.

Stres Kırığı Nedir?

Stres kırığı ilk defa 1885 yılında, Prusyalı bir askeri cerrah olan Breithaupt tarafından, uzun bir yürüyüş neticesinde askerlerde gözlenen şikayetler sonucunda tesbit edilerek bildirilmiştir. Stres kırığı; yetersizlik kırığı, spontan kırık, yorgunluk kırığı, Alman kırığı, marş kırığı gibi sinonimlerle de ifade edilmiştir.

Yaygın olarak kullanılan stres kırığı (stres fraktürü) ifadesi stres ile ilişkili değildir. Daha çok kemik dokusunun sürekli ve kuvvetini aşan bükülme gücüyle karşılaşması durumunda ortaya çıkan mikro kırıklardır. Anatomik yapımız gereği vücudumuzdaki her bölge yük taşıma sırasında farklı görevler üstlenir ve bu göreve uygun miktarda yükü bölüşür. Bir bölgenin daha fazla yük taşıması veya bu yükü dağıtamaması stres kırığı gibi sorunların da ortaya çıkmasına neden olur. Çoğunlukla sporcuların (özellikle basketbol, uzun mesafe koşular, tenis ve atletizm sporlarıyla ilgilenenler) muzdarip olmasının da nedeni bu yükün/zorlanmanın yönetilememesi; bölgedeki kasların zayıflığı, spor yoğunluğunun plansız artırılması, basış bozukluğu, uygun olmayan ayakkabı kullanımı ve aşırı zorlanma vücudun yükün yönetimini zorlaştırabilmekte. Ancak, stres kırığını nedenleri göz önünde bulundurduğumuzda sadece sporcularla sınırlandırmak yanlış olacaktır. Örneğin, osteoporoz, hamilelik veya topuklu ayakkabıyla ayakta fazla zaman geçirmek ve askerlikteki uygun adım yürüyüş de stres kırığı nedenleri arasında yer almakta.

Stres Kırığı Nasıl Meydana Gelir?

Stres kırıkları yorgunluk ve yetmezlik kırığı olmak üzere ikiye ayrılır. Yorgunluk kırıkları, alışılmadık veya yüksek mekanik yüklemeye bağlı olarak sağlıklı kemiklerde meydana gelmektedir ve özellikle yük taşıyan kemiklerde görülür. Sporcular, dansçılar ve askerlerde genellikle bu kırık türü görülmektedir. Yetmezlik kırıkları ise azalmış kemik direncine bağlı olarak kemiğin normal veya ılımlı bir yük altında kalması sonucunda oluşur. Osteoporoz, osteomalazi, hiperparatiroidi, romatoid artrit, uzun süreli kortizon kullanımı, diabetes mellitus, fibröz displazi, renal yetmezlik, radyoterapi kemik direncinin azalmasına neden olabilmektedir¹.

Ayak bölgesindeki basınç/yük artışı silindirik yapıya sahip olan tarak kemikleri ve kaval kemiğinde kemik iliğinin ödem yapmasına sebep olur. Bu ödemin ilerlemesi kemik içerisindeki basıncı artırır ve ağrı olarak hissedilir. Bu gibi geçmeyen ağrı ve şişkinlik(ler) stres kırığına işaret edebilir. Tekrarlayan küçük çatlaklar/travmalar kemikteki yoğunluğa bağlı olarak kırığın oluşması şeklinde ilerliyor. Ayakkabının veya faaliyetinin (spor, yürüyüş, ayakta durma vb.) etkisiyle kemik(ler) üzerinde biriken küçük travmaların birikimi kemikteki bir zayıflıkta çatlak oluşuma sebep oluyor. Bu anlamda, kazalar, ani zorlanma vb. nedenlerle ortaya çıkan kırılmalardan farklılaşıyor.

Ayak iskeleti 26 ayrı kemiğin oluşmakta ve bu kemikler üç ana grupta toplanmakta.

• Ossa tarsalia (ayak bilek kemikleri)
• Ossa metatarsalia (ayak tarak kemikleri)
• Phalanges (parnak kemikleri)

Yukarıdaki nedenler çerçevesinde değerlendirildiğine, stres kırığı bahsi geçen bu bölgeler arasında, yoğunlukla ayak tarak kemiklerinde (metatars kırıkları), ayak bileğinde ve kaval kemiğinde gözleniyor.

Stres Kırığı Tanı ve Tedavisi

Kemik zorlanmasına bağlı olarak ortaya çıkan ağrılar, ayağın üst bölgesinde veya ayak bileğinin dış tarafında şişlik, aktivitede artan ve dinlenince azalan ağrı, bölgesel morluk vb. durumlar yoğunlukla stres kırığına işaret etmektedir. Hissedilen ağrılar ilgili bölgenin hareket etmesi ve bu bölgeye ağırlık verme ile şiddetlenebilmektedir. Söz konusu ağrının stres kırığı sebebiyle oluştuğunu söyleyebilmek için tomografi, MRI veya sintigrafi ile konulması gerekir.

Tedavi ise istirahat ve kırık kemiğin ağırlık taşımasının engellenmesi ile sağlanır. İstirahat süresince ve/ya ağrılarda ayak kalp seviyesinin üstünde tutulmalıdır. Günde doktor tarafından belirtilen aralıklarda bir kez buz kompres uygulanabilir. Kırığın tipine ve derecesine göre cerrahi tedavi uygulanması gerekebilir. Cerrahi müdahaleye gerek olmayan durumlarda genelde iyileşme süreci 6-12 hafta arasında gerçekleşiyor. Elbette bu süreçte, travmaya neden olan aktiviteye ara verilmesi gerekiyor. Diğer yandan, eğer bir basış bozukluğu var ise (ayakta içe basma, dışa basma ve düztabanlık gibi) ayakkabılar özel tabanlıklar ile giyilmelidir. Bu çözümlere rağmen bir düzelme olmuyorsa ve bölgedeki ağrı kişinin günlük hayatını olumsuz etkiliyorsa bölgeyi alçıya almak ya da alçı botlarıyla hareketsizlik sağlanarak kemiğin kaynaması sağlanabilir. Stres kırığında tedavinin söz konusu olmadığı durumlarda zayıf nokta giderek büyür, ağrı artar ve ilerleyen zaman içerisinde kemik kolay kırılabilir hale gelir.

Stres Kırığına Karşı Alınması Gereken Önlemler

Günlük ve spor faaliyetlerinin stres kırığına neden olmayacak şekilde yönetilmesi gerekiyor. Bu nedenle öne çıkan en öncelikli konu faaliyete uygun ayakkabı seçimi olacaktır.

Doğru Ayakkabı Seçimi

Stres kırığının en önemli nedenlerinden biri olarak kullanılan ayakkabının yapılan faaliyete (yürüyüş, koşu, sıçrama vb.) uygun olmaması örnek gösterilebilir. Uygun olmayan ayakkabı ayağa daha fazla yük binmesine neden olabilmektedir. Topuklu ayakkabı ile uzun yürüyüşler ve uzun ayakta beklemler de yine bu sebeple stres kırığı nedenleri arasında yer almaktadır. Diğer yandan, uygun adım yürüyen askerlerde de stres kırığı sıkça görülmekte, bu sebeple tarak kemiklerinde meydana gelen kırıklıklar marş kırığı olarak da nitelendirilmektedir. Ayak tarağı kemiğinin parmak ucuna yakın olan üçte birinde oluşan kırıktır. Genellikle askerlerde görülse de otostopşularda ve sağlık çalışanlarında da sıklıkla görülmektedir. Bu gibi hususlar sebebiyle özellikle sporcuların, orta yaşlı bireylerin ve kemik erimesi olan kişilerin uygun ayakkabı seçimine ve yapılan faaliyetin zorluğuna dikkat etmesi gerekir.

Yoğunluğun Aşamalı Olarak Artırılması

Yürüyüşün, koşunun vb. faaliyetin yoğunluğunun kademeli olarak (koşularda hız, mesafe ve süre haftalık %10 oranında) artırılması gerekiyor. Ek olarak, yürüyüş faaliyetlerinde çanta ağırlığına dikkat edilmesi, doğru yürüyüş teknikleri ve baton kullanımı da stres kırığı riskini düşürecektir. Koşularda koşu yapılacak zemin ve mesafe de yine kademeli olarak artırılmalı, patika koşuları gibi zeminin engebeli ve açılı olduğu alanlarda daha dikkatli olunmalıdır. Faaliyet öncesi ısınma/esneme hareketleri de yine kasların ağırlığı daha doğru dağıtmasına yardımcı olacak ve bölgesel zorlanmaları minimize edecektir.

Kemik Sağlığı

Kemik sağlığı ve güçlendirme için kalsiyum ve D vitamini yönünden zengin yiyecekleri tüketmek, beslenme düzenine dikkat etmek de yine stres kırığı gibi riskleri kontrol altında tutmaya yardımcı olmaktadır. Şayet, stres kırığı gibi sorunlarla sıklıkla karşılaşılıyor ise yüzme ve bisiklete binme gibi alternatif sporlara da tercih edilebilir.

Yukarıdaki bilgiler kişileri tanı ve tedaviye yönlendirme amacı taşımaz. Tanı ve tedaviye yönelik tüm işlemlerinizi doktorunuza danışmadan uygulamayınız.

Kaynakça

• Pubik Ramus Stres Kırığı: Olgu Sunumu, 10.4274/tod.21043, Gülcan Öztürk, Ece Aydoğ, Duygu Geler Külcü, Neslihan Taşdelen.
• Bilateral Fibula Stres Kırığı: Oldu Sunumu, Spor Hekimliği Dergisi, Cilt: 48, S. 147-154, 2013, Çağdaş Şenışık, Bedrettin Akova, Hakan Gür
• Sporcularda Ayak Stres Kırıkları, TOTBİD Dergisi, TOTBİD Dergisi 2018; 17:88–97, Umut Yavuz, Namık Kemal Özkan
• Kalkaneal Stres Kırığı, Bir Olgu Sunumu, Onur Engin, Banu Dilek, Göktuğ Karataş, Onur Hapa, Özlem El
• Tibia Longitudinal Stres Kırığı: Manyetik Rezonans Görüntüleme ve Bilgisayarlı Tomografi Bulguları, Ali Türk, Ulaş Can, Özlem Saygılı, Ömer Taşer, Hüseyin Akcan
• Askerlerde tibia stres kırıkları, Acta Orthop. Traum. Turc. 23, 131-133, 1989, Mustafa Caniklioğlu, Okan Yalaman, Acarhan Yiğit
• Ayak ve Ayak Bileği Stres Kırıkları, Ayak, Ayak Bileği Yaralanmaları ve Rehabilitasyonu (pp.33-40), Türkiye Klinikleri, Burak Karaaslan, Aydan Örsçelik
• Bilateral Distal Tibia Metafiz Stres Kırığı, Olgu Sunumu, Med J SDU / SDÜ Tıp Fak Derg 2017:24(3):100-104 DOI: 10.17343/sdutfd.285081, Meriç Ünal, Sabriye Ercan