Atatürk Arboretumu gezisinin yanı sıra özel olarak arboretumlara dair mümkün olduğunca detaylı bilgi paylaşmaya çalıştım. Diğer yandan, bu süreç içerisinde gezi listem içerisine Türkiye’deki arboretumları ve botanik bahçeleri de dahil etmeye karar verdim. Ülkemizde doğaya karşı kasıtlı bir nefret olduğunu düşünmeye başladığım şu zamanlarda bitkiye ve yeşile dair umarım bir fayda sağlayabiliyorumdur. Bu arada, hazır yeşilliklerden de konu açılmışken yesil_alan isimli instagram hesabını da takip etmenizi öneririm. Botanik bahçelerinden bahsetmeden önce konuya botanik nedir sorusuyla giriş yapmak istiyorum. Ek olarak, ülkemizde ağırlıklı olarak düğün fotoğrafçılığı için tercih edilen botanik bahçeler/parklarla ilgili bir listeyi de (BGCI dahil) aşağıda iletiyorum.
Botanik Nedir?
Bitkibilim. Biyolojinin bitkileri inceleyen bir alt dalı olan botanik bitkilerin yaşam biçimlerini, özelliklerini ve biyokimyasal süreçlerini incelemektedir. Yunanca “botane” (ot, çayır, yem bitkisi) / “bo tanikos” (ot, çayır, yem bitkisine ait) ve “Phytos” (bitki), “logos” (bilim) sözcüklerinden türetilen botanik eskiden dilimizde kullanılan ve bitkileri inceleyen bilim anlamındaki “Nebatat İlmi” yerine kullanılmaya başlanmıştır. Botanik bu anlamda, bitkiler, algler ve mantarlar arasındaki evrimsel bağları, kimyasal özellikleri, değişim ve etkileşimleri, hastalıkları, üreme ve gelişimlerini inceleyen oldukça geniş kapsamlı disiplinlerinden biridir.
Genel Botanik ve Sistematik Botanik olarak iki ana gruba ayrılan ve bu grupların da kendi içlerinde alt konulara ayrıldığı botanik içerisinde genel ve sistematik botanik ana gruplarını şöyle ifade edebiliriz:
Genel Botanik
Morfoloji
Bitkinin biçim ve yapısını yaşadıkları ortam şartlarına göre inceleyen bilim dalıdır. Sitoloji (Hücre Bilimi), Histoloji (Doku Bilimi), Organografi (Organ Bilimi) olarak bölümlenir. Organografi ayrıca kendi içerisinde İç Organografi (İç Organ Bilimi / İç Morfoloji (Anatomi)) ve Dış Organografi (Dış Organ Bilimi / Dış Morfoloji) olarak ayrılmaktadır.
Fizyoloji
Bitkilerin yaşamları süresince etkileşim sağladıkları tüm olayları ve bu olaylarla ilişkili temel sorunları fizik ve kimya yasalarına göre açıklayan bir bilim dalıdır. Metabolizma Fizyolojisi, Büyüme ve Gelişme Fizyolojisi ve Hareket Fizyolojisi olarak bölümlenir.
Genetik
Bitkilerdeki kalıtsal karakterlerin dölden döle geçişini üzerine odaklanır ve bu geçişte maruz kalınan kurallarını saptar.
Sistematik (Taksonomi)
Bitkileri, birbirleriyle olan akrabalık derecelerine ve çeşitli organizma gruplar arasındaki (türler veya topluluklar gibi) evrimsel ilişkilere (filogenetik) dayanarak inceleyen ve gruplandıran botanik dalıdır.
Diğer yandan, Fitocoğrafya (veya Geobotanik) bitki coğrafyası, bitkiler alemiyle yeryüzü arasındaki ilişkileri ve bitkilerin yayılışını araştıran bir bilim dalıdır. Bitki fosilleri üzerinde çalışan Paleobotanik (Fitopaleontoloji olarak da bilinir) ise jeolojik çağlarda yaşamış ve nesilleri ortadan kalkmış bitkilerin kalıntılarını (bitkisel fosilleri) sistematik ve yayılışları üzerinden inceleyen botanik dalıdır. Farmasötik Botanik, tıbbi bitkileri belirli sistematik gruplar altında tanıtan, bunlardan elde edilen ilaç hammaddeleriyle (drog) tedavide kullanılma yerlerini kısa olarak anlatan bir bilim dalıdır. Fitopatoloji bitki hastalıklarını incelerken, Dendroloji ağaçlarla haşır neşirdir. Yazının da konusuyla ilişkili olarak Orman Botaniği orman ve park ağaçlarının sistematiğiyle ilgilenir. Konuya dair bolca detay için botanik başlıklı vikipedi sayfasını inceleyebilirsiniz.
Türkçe’de Botanik Terimleri
Yazının başında da belirttiğim gibi, botaniğe, doğaya yabancılaşan bir toplumun fertleri haline gelmiş olmamızın temelinde toprağın canlı değil, bir ürün olarak değerlediriliyor olmasının yattığını düşünüyorum. Sohbet imkanımın olduğu yetiştiriciler, çiftçiler, ziraat mühendisleri… temelde anlatılan kötü olayların ortak paydası aynı. Vandana Shiva‘nın İyilerin Yanında kitabını ve Hindistan’da ortaya çıkan hareketlerin nedenselliğini araştırmanızı öneririm. Ingeborg Hauenschild‘e ait “Botanica im Dīwān luġāt at-turk” adlı makalede de (1994: 25-100) konu edildiği şekliyle yapılan incelemeler göstermektedirki 11. yüzyılda Kaşgarlı Mahmud tarafından Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla kaleme alınan Divanü Lûgati’t-türk sözlüğündeki 155 botanik terimi yer almaktadır4. Doğayla kardeş bir yaşamdan nasıl doğa katili canavarlara dönüştüğümüzü pek anlayamadığımı söylemeliyim.
Son olarak, botanik bahçesinin ne olduğu ve Türkiye’deki botanik bahçelerin/parkların neler olduğuna dair yayınladığım Botanik Bahçesi (Parkı) ve Türkiye’deki Botanik Bahçeleri başlıklı yazımı da inceleyebilirsiniz.
Kaynakça nedir?
- Genel Botanik, Prof. Dr. Ünal Akkemik, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi, Orman Botaniği Ana Bölümdalı.
- Orman Ağaçlarının Hayatı Ders Notları. İ.Ü.Orman Fakültesi Orman Botaniği Anabilim Dalı, Aytuğ, 1984.
- Türkiye’de Botanik Tarihi Araştırmaları, Asuman Baytop, İstanbul Üniversitesi, 2003
- Divanü Lûgati’t Türk’teki Botanik Terimlerinin Kazakça ve Türkçedeki Görünümleri, Arş. Gör. Nigâr Oturakçı, Karadeniz, Sayı 13. Pdf
- Botanik Bahçelerinde Ziyaretçi Tercihlerinin Belirlenmesi “Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi Örneği”, Banu KARAŞAH, Mustafa VAR, Kastamonu Uni., Orman Fakültesi Dergisi, 2016, 16 (1): 120-130