Bilimsel yayınları ne kadar takip ediyorsunuz? Yeni araştırmalar, çözüme ulaşmamış sorular, test edilmesi gereken hipotezler… Kamp yaptığınız bir bölge, yürüdüğünüz bir patika, bisikletle ilerlediğiniz bir rota, evinizin çevresi, denize girdiğinizde karşılaştığınız deniz anaları aslında bir bilim insanı olmanız için hemen hemen her türlü olanağa sahipsiniz. Yapmanız gereken sorular sormak, gözlemlerde bulunmak, bu gözlemlerinizi notlandırmak ve paylaşmak. Bunları yapmanızın mümkün olmadığı durumlarda dahi bilimse katkı sağlayabilirsiniz. Hemen hemen herkesin akıllı cep telefonu ve internet erişimi olduğunu varsayarsak, oyun oynayarak ya da kaynaklarınızı paylaşıma açarak uzay gözlemlerine destekte bulunabilir, bir hastalığa çare üreterek pek çok canlının kurtarılmasına yardımcı olabilirsiniz. Nasıl mı?

Vatandaş Bilimi (Citizen Science) Nedir?

Halk tabanlı bilim (veya halk temelli bilim) olarak da ifade edilen Vatandaş Bilimi (Citizen Science) kısmen ya da tamamen amatörler veya profesyonel (resmi dereceleri olmayan) olmayan bilim insanları (vatandaş bilimi insanları / citizen scientist) tarafından yürütülen araştırmalardır. “Halk tabanlı bilimsel araştırma” olarak da adlandırılır. Bu araştırma sürecindeki değerlendirilen bilgi kaynakları, araştırmalar ve maddi gereksinimler halk tarafından sağlanmaktadır.

Citizen science ve citizen scientist kelimeleri 2014 yılında Oxford İngilizce Sözlüğü‘ne girmiş ¹ ve tanımı “Halk tarafından, profesyonel bilim insanları ya da kurumları ile işbirliği içinde ya da onların yönlendirmesi ile yürütülen bilimsel çalışma” olarak yapılmıştır ². Vatandaş bilimi ve vatandaş bilim insanı terimleri, hukuki ve etik konular temelinde pek çok araştırma ve proje (Örn. Citizen Science Association, European Citizen Science Association) yürütülmektedir.

77% of Birds and Climate Change Studies Use Citizen Science

Vatandaş biliminde odaklanılan konular; verinin sistemli bir şekilde toplanması, analizi, gerekli teknolojilerin geliştirilmesi, doğal fenomenlerin geniş ölçekli olarak test edilebilmesi ve benzeri işlemlerin gerçekleştirilmesi, elde edilen bilgilerin/bulguların konuyla ilgilenen araştırmacılara ulaştırılması (bkz. Bilimsel Yöntem Nedir?) olarak açıklanabilir. Bu süreç “bilimsel araştırmalara toplumun katılımının sağlanması” şeklinde özetlenebilir. Bu tür çalışmalar pek çok ülkede uygulanmaktadır. Doğrudan saha çalışmalarında ve gözlemlerde bulunmanın yanı sıra (Örn. Üreyen Kuş Atlası, Kuş Bank, Ulusal Denizanası ve Benzeri Türler İzleme Programı, Türkiye Florası), analiz süreçleri ve/ya araştırmalar için kaynak oluşturmak (bilgisayar, akıllı telefon ve benzeri teknolojiler sayesinde) şeklinde de (Örn. Fold.it, Rosetta@home) destek sunulabilmektedir. Tıpkı Kuzey Denizi’nde yengeç avlayan balıkçıların yakaladıkları balıkların tür bilgilerini kayıt altına alıp ve bu kayıtları Bremerhaven’daki Alfred Wegener Enstitüsü ile paylaştıkları gibi.

National Marine Sanctuaries Citizen Science

Örnek Vatandaş Bilimi Uygulamaları

Yazının başında da belirttiğim gibi, oturduğunuz evin çevresinde gözlemler yaparak ve bu gözlemleri komşularınızla paylaşarak derleyebilir, ilgili başlıklar altında bilimsel araştırmalar yürüten bilim insanlarıyla paylaşabilirsiniz. Topluluklar arası iletişim pek çok sosyal medya kalanı, kapalı gruplar, forumlar üzerinden sağlanabildiği gibi, çeşitli web ve mobil uygulamalar üzerinden ³ de elde ettiğiniz bilgiler hızlı bir şekilde veritabanına dahil edilebilmekte. Aşağıda örnek olarak bir kaç uyguladan kısaca bahsedeceğim. Artık “Dünya’yı sen mi kurtaracaksın?” sorusa verilebilecek cevaplara sahipsiniz.

Ulusal Denizanası ve Benzeri Türler İzleme Programı

Ulusal Denizanası ve Benzeri Türler İzleme Programı (The National Jellyfish and Gelatinous Organisms Watch Programme) vatandaş bilimi çalışmalarına örnek olarak gösterilebilir. Bu çalışmayla ilgili daha detaylı bilgi ve katılım için yayakarsa.org web adresi inceleyebilirsiniz.

Kuş Atlası

2014 yılında başlayan Kuş Atlası projesinin amacı Türkiye’de üreyen kuş türlerine dair güncel bilgilerin derlenmesi ve türlerin dağılım haritalarının oluşturulması ⁴ olarak belirtilmekte. Doğal Hayatı Koruma Vakfı (WWF-Türkiye) ve Avrupa Kuş Sayım Konseyi (EBCC) desteğiyle yürütülen bu proje kapsamında arazi çalışmaları, gönüllülük eğitimleri ve bu çalışmalar neticesinde elde edilen verilerin sisteme dahil edilmesi süreçleri gerçekleştirilmekte. Değerlendirmeler ve gerçekleştirilen diğer faaliyetler için projenin web sitesi kustr.org adresi takip edilebilir.

Vatandaş Bilimi – Kuş Gözlemi

Kuş Bank

İklim değişikliği, yapılaşma, besin ve yaşam alanlarının insan eliyle tahribi gibi sorunlar nedeniyle kuşların dağılımı ve göç yolları ciddi değişikliklere uğramakta. Pek çok türün kaybı, yeni türlerin ortaya çıkması, göz yollarının değişikliğe uğraması gibi etkiler gözlemlenmekte ve hatta artarak devam edeceği öngörülmekte. Bu süreç içerisinde gerçekleştirilen projelerden biri olan Kuş Bank vatandaş bilimi için gösterilebilecek en başarılı örneklerden biri. Çünkü araştırma süresince Türkiye’deki kuş gözlemcilerinin notları ve yapılan analizlerden oluşan veriler kullanıldı ve kusbank.org web adresi üzerinden de kullanılmaya devam edilmekte.

Herkesin erişimine açık olan web sayfası üzerinden hem profesyonel hem de amatör kuş gözlemcileri gözlemleri sonucunda elde ettikleri bilgileri veritabanına eklemekteler. Bu sayede veriler kontrol edilmete ve eksik ya da hatalı olan bilgiler güncellenebilmekte ⁵. Analiz edilen veriler ışığında farklı kuş türlerinin iklim değişikliğine verecekleri tepkiler ve sonuçları tahmin ve takip edilebilmekte.

Araştırmanın sonuçlarına göre Çam Baştankarası (Parus Ater) ve Bıyıklı ötleğen (Sylvia Cantillans) gibi hassas kuş türleri ciddi etki altında ve 50 yıl içinde dağılım alanlarında yüzde 90’lara varan azalmalar öngörülmekte. Yine bu çalışmaların sonucunda Arap Bülbülü (Pycnonotus Xanthopygos) ve Maskeli Örümcek Kuşu (Lanius Nubicus) gibi türlerin dağılım alanlarının 10 kat artacağı belirtilmekte ⁶.

Türkiye Florası

Türkiye Florası, Kibritotları ve eğreltiler tohumlu bitkilerin (kapalı ve açıktohumlu bitkiler) üyeler tarafından türün çelim yeri, çekim tarihi, yöresel ve bilimsel adı ile birlikte paylaşıldığı veya başka üyeler tarafından isimlerinin belirtildiği (koruma tedbiri amacıyla soğanlı bitkileri yeri açık bir şekilde belirtilmemektedir) bir facebook grubu. Oldukça aktif bir şekilde içerik eklenen grupta yaşadığınız bölgede yetişmekte olan pek çok bitki hakkında bilgiler edinebilir ve siz de kendi içeriklerinizi paylaşabilirsiniz.

Fold.it

Fold.it, biyolojinin oyunlaştırılarak uygulandığı oldukça başarılı olan bir örnek. Oyunda, katılımcılar dijital molekülleri rastgele bir şekilde kıvırıp bükerek yeni protein şekilleri yaratmakta. Böylelikle olası tüm ihtialler katılımcılar sayesinde geniş bir ölçekte denenmiş oluyor. Oyunda kitle katılımıyla öyle bir ilgi gördü ki yıllardır çözümlenemeyen, HIV benzeri virüslere karşı mücadele edecek ilaçlar geliştirilebilmesine olanak sağkayabilecek bir protein 10 gün içinde bir oyuncu tarafından çözülmendi ⁷.

Rosetta@home

Bilgisayarınız ve/ya cep telefonunuz boşta iken 3 boyutlu modellemeler üzerinden yeni proteinler tasarlamak, araştırma sürecine kaynak sağlamak, protein yapıları ile iligli tahminler yürütülmesine olanak sunmak ister misiniz? Rosetta@home işte tam olarak bu şekilde çalışıyor. Doğrudan herhangi bir gözlem ve veri girişi sağlamadan araştırma sürecine elinizdeki olanakları paylaşarak katkıda bulunuyorsunuz.

Bu anlamda oldukça başarılı bulduğum bir projeden, “Do Try This At Home”dan da bahsetmeden olmazdı. Do Try This At Home, bir ailenin doğa ve bilim üzerine deneyimlerini aktardıkları, projeler yürüttükleri bir web sayfası. İlgili konular altındaki tartışmalar, paylaşılan kaynaklar ve daha pek çok çıktı sayesinde vatandaş biliminin sosyal olarak da ne kadar etkili olabileceğinin de göstergesi.

Son olarak, deneyimlerinizi blog tutarak ve paylaşarak, LaTeX gibi doküman hazırlama ve oluşturma uygulamaları hakkında fikir sahibi olarak, aileniz, yakın arkadaşlarınız ve iş arkadaşlarınıza komüniteler oluşturarak, online tartışma topluluklarına dahil olarak pek çok konuda araştırma yürütebilir ve hemen şu an ciddi katkılar sağlayabilirsiniz.

Kaynakça ^nedir?

1. Oxford English Dictionary, New words list June 2014, public.oed.com/the-oed-today/recent-updates-to-the-oed/previous%20updates/june-2014-update/new-words-list-june-2014 ^{Erişim tarihi: 23 Mayıs 2018}
2. Wikipedia, Vatandaş bilimi ^{Erişim tarihi: 23 Mayıs 2018}
3. Merve Şalt, webtekno, Bilim İnsanlarına, Vatandaş Bilimi ile Nasıl Yardımcı Olabiliriz? (2016) webtekno.com/bilim-insanlarina-vatandas-bilimi-ile-yardimci-olabiliriz-h28191.html ^{Erişim tarihi: 23 Mayıs 2018}

   Ayşe Berceste Dinçer, gazetebilkent.com, “Bunları Evde Deneyin!” -Vatandaş Bilimi 1 (2015), gazetebilkent.com/2015/09/14/bunlari-evde-deneyin-vatandas-bilimi-1/ ^{Erişim tarihi: 23 Mayıs 2018}

   Zeki Bildirici, LKD Gezegeni, ‘Vatandaş Bilimi’ ve Oyun Oynayarak Kansere Çare Bulmak (2015), gezegen.linux.org.tr/?cat=1054 ^{Erişim tarihi: 23 Mayıs 2018}

4. Kuş Atlası, Üreyen Kuş Atlası (2016), kustr.org/kusatlasi/ureyen-kus-atlasi ^{Erişim tarihi: 23 Mayıs 2018}

   Açık Radyo, Yeşil Dalga, Türkiye Üreyen Kuş Atlası ve Vatandaş Bilimi (2016) ^{Erişim tarihi: 23 Mayıs 2018}

5. Burçin Feran, Türkiye’nin Önemli Doğa Alanları ve Önemli Kuş Alanları Güncelleniyor (2018), ebird.org, ebird.org/turkey/news/oda-oka-guncelleniyor ^{Erişim tarihi: 23 Mayıs 2018}
6. TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi Bülteni, Popüler Bilim, Vatandaş Bilimi (Şubat 2016), s. 59-60
7. BBC Türkçe, AIDS ile savaşan enzimin sırrını oyun müptelaları çözdü (2011), bbc.com/turkce/haberler/2011/09/110921_foldit.shtml ^{Erişim tarihi: 23 Mayıs 2018}