Kültür rotalarının oluşturulması, tarih araştırmaları ve kültür turizmi çalışmalarında sıklıkla bahsi geçen kültürel miras (kültür mirası), geçmiş kuşaklardan günümüze kalan ve korunarak gelecek nesillerin yararına olacak şekilde aktarılan, evrensel değerlere sahip, belirli kriterleri (geleneğe tanıklık etmesi, yaratıcı insan dehasının ürünü olması, insanlık tarihinin bir veya daha fazla dönemini temsil etmesi vb.) taşıyan tarihi eserler/kıymetlerlerdir. Kültürel mirasa somut kültür, soyut kültür ve doğal miras dahildir. Anlamı itibariyle kültürel miras, toplumlara, toplumların üyelerine ortak bir geçmişi hatırlatan, birlik ve dayanışma kabiliyetini güçlendirir, geleneklerinin ve çeşitliliğin devamlılığını sağlar1.
- Somut Kültürel Varlıklar: Kültürel varlıklar. Taşınabilir ve taşınmaz miras olarak iki gruba ayrılmıştır. Anıtlar, heykeller, resimler, arkeolojik eserler, kitabeler, kitaplar, peyzajlar vb.
- Soyut Kültürel Varlıklar: Folklor, gelenekler, dil, sözlü tarih vb.
- Doğal Miraslar: Kültürel açıdan önem teşkil eden manzara ve biyolojik çeşitlilik gibi.
Az önce bahsi geçen kültürel miras (somut ve soyut) olarak nitelendirilmesi için gerekli olan şartları şu şekilde sıralayabiliriz:
- Yaratıcı insan dehasının ürünü olmalıdır.
- Belirli bir zaman diliminde ve/ya kültürel mekanda insani değerler arasında önemli etkileşim göstermiş olması. Bu etkileşim mimarinin, teknolojinin, anıtsal sanatların, şehir planlaması ve peyzajların gelişimine katkı sağlamış olmalıdır.
- Kültürel bir gelenek, kayıp ya da hala varlığını koruyan bir uygarlığın tanıklığını yapmalıdır.
- İnsanlık tarihinin bir ya da birden fazla anlamlı dönemini temsil etmeli, yapı tipi, mimari anlayış vb. dönemin değerli bir örneğini sunmalıdır.
- Bir veya birden fazla kültürü temsil etmeli, geleneksel insan yerleşimine veya toprağın kullanımına ilişkin önemli bir örnekler sunmalıdır.
- Evrensel bir anlam taşıyan istisnai olaylar, yaşayan gelenekler, fikirler, inançlar veya sanatsal eserlerle doğrudan veya dolaylı bağlantısı olmalıdır.
Benzer şekilde, doğal miras şartlarını da listeleyecek olursak:
- Doğanın bir harikasına veya eşsiz bir güzelliğe ve estetik öneme sahip doğal alanlar olması
- Yaşamış canlıların kalıntıları, devam eden jeolojik olaylar ve yer şekillerinin gelişimi gibi dünyanın doğal tarihine ilişkin eşsiz önemde bilgilere sahip olması
- Ekolojik ve biyolojik olarak hâlâ bozulmamış bir karasal, denizel veya tatlı su ekosistemine veya önemli hayvan ve bitki topluluklarına ev sahipliği yapması
- Özellikle tehlikedeki veya bilim açısından önemli bir biyolojik çeşitililik için en önemli ve en belirgin doğal habitatlara ev sahipliği yapması
Soyut varlıklar, somut varlıklar ve doğal mirasın geleceğe aktarımı için gerçekleştirilmesi gereken eylemler koruma ve korunma altında yürütülmektedir. Koruma sürecinde insanlığın ortak mirası olarak kabul edilen, evrensel değerler çerçevesinde değerlendirilen ve bu değerleri korumak, yaşatılmasını sağlamak ve dünyaya tanıtmak amacıyla ulusal ve uluslararası işbirlikleri yürütülmesi amacıyla düzenlenmiş pek çok sözleşme mevcuttur. Örneğin, UNESCO‘nun (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) 17 Ekim – 21 Kasım 1972 tarihleri arasında Paris’te toplanan 16. Genel Konferansı’nda koruma ve korunma uluslararası bir sözleşme konusu olarak nitelendirilmiş ve 16 Kasım 1972 tarihinde “Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme” kabul edilmiştir. Türkiye, bu sözleşmeyi 23 Mayıs 1982 tarihinde onaylanmış ve 1983 yılında Resmi Gazete’de yayınlamıştır. Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi kültür mirasını üç sınıfta gruplandırmaktadır:
- Anıtlar: Mimari yapılar, heykel ve resim gibi sanat eserleri, arkeolojik eserler, kitap ve kitabeler vb. Bu gruptaki eserler tarihi, sanatsal ve/ya bilimsel olarak evrensel değerlere sahiptirler.
- Yapı Toplulukları: Bu gruptaki elemanlar konum nedeniyle tarihi, sanatsal ve/ya bilimsel olarak evrensel değerlere sahiptirler.
- Sitler: Bu gruptaki elemanlar insan ürünü, doğal oluşum veya her ikisi birlikte olarak ayrılırlar. Estetik, etnolojik ya da antropolojik bakımdan evrensel değerlere sahiptirler.
Bu gruplar temelinde, Dünya genelinde UNESCO Dünya Mirası Listesi (World Heritage List)’ne kayıtlı 1092 kültürel ya da doğal varlık bulunmaktadır. Bunların 845 tanesi kültürel/arkeolojik sit, 209 tanesi doğal ve 38 tanesi ise karma (kültürel/doğal) sittir. Her yıl gerçekleşen Dünya Miras Komitesi toplantıları ile bu sayı artmaktadır2. Türkiye’den 18 varlık listede yer almaktadır ve son eklenen din, toplum ve yerleşik yaşam tartışmalarının yeniden yapılmasına neden olan Göbeklitepe olmuştur3.
Peki, kültürel koruma nasıl yapılır?
Somut kültürün korunması, korunması işlem ve disiplinlerinden bazılarını şu şekilde sıralayabiliriz:
- Arşiv bilimi
- Müzecilik
- Restorasyon ve konservasyon
- Sanatsal, arkeolojik ve mimari korunma
- Folklor kayıtlarının korunması
- Filmin korunması ve dijital ortama aktarılması
- Dijital koruma
Soyut kültürün korunması için gerçekleştirilen işlemlerden bazıları ise;
- Dil koruması
- Sözlü tarih
- Gelenekler
- Folklor
Doğal miras için gerçekleştirilen işlemler arasında ise özellikle biyolojik çeşitliliğin (bitkiler, hayvanlar, endemik türler, atalık tohumlar vb.) korunması öne çıkmaktadır.
Geçtiğimiz sene Likya Yolu (Lycian Way) kültür rotası yürüyüşünde ziyaret etme imkanı bulduğum Xanthos Antik Kenti de yine bu listede yer almakta. Bu vesile ile Geziler kategorisi altına Kültürel Miraslar alt kategorisini açtım.