EcoDiurnal‘daki ilk yazımı 21 Temmuz 2015 yılında yayınladım. Geçen 2 yılın ardından kayıt altına aldığım rotaların onlarca ve onlar tamamlandıkça eklenecek yüzlerce katı görülmeyi, adımlanarak, pedallanarak, tırmanılarak ve kürekle aşılarak bekler durumda listemde yer alıyor. Yayınladığım ilk kültür rotası yazısının Likya Yolu olmasına karşın deneyimleme imkanı bulduğum ilk rotalar, öğrenciliğimde şans eseri haberdar olduğum Kalisz – Gołuchów ve Kalisz – Chełmce rotaları olmuşlardı. Kültür rotalarından haberdar olmam ve Via Regia‘nın bir alternatifi olan Lesser Polish Way (Little Polish Way of Saint James) rotasıyla da tanışmam da bir dizi tesadüfün sonucudur. Üzerinden çok geçmeden E9 etaplarını araştırmam artık bu sürecin adını koymamın zamanı geldiğini göstermişti. Türkiye’ye döner dönmez Likya Yolu‘nu adımlamaya başlamam bu sürecin ilk çıktısı ve Türkiye’deki kültür rotalarının tamamını yürüme hedefimin de ilk adımı oldu.
Deneyimleme imkanı bulduğum kurallı ve işaretli rota disiplinini, yani kültür rotalarını kütüphanedeki bir kitabı okumaya benzetiyorum. Sayfalardaki izler, işaretler, bir sayfanın diğerlerinden daha fazla yıpranmış olması, notlar… Tıpkı patikalar gibi. David Le Breton‘un Yürümeye Övgü‘de dile getirdiği gibi, “Patika hatta yol yere kazınmış bir bellektir, sayısız yürüyüşçünün toprağın damarlarında bıraktıkları iz, zaman içinde, yerlerle haşır neşir olmuş, manzara içinde bir tür güçlü kuşaklar dayanışması oluşturmuştur. Yürüyüşçülerin imzaları orada birbirine karışmıştır“. Peki, nedir kültür rotası? Bir rotanın bu şekilde ifade edilebilmesi için ne gibi özelliklere sahip olması gerekir?
Kültür ve Rota
Yeni yaşam alanlarına (barınma, beslenme vb.) dair arayışla başlayan insanın hareketi zaman içerisinde ihtiyaçlar çerçevesinde ticaret, topluluklar arasındaki rekabet (savaşlar, yıkımlar vb.), doğan afetler, din, kültür gibi pek çok nedenle kişisel ve toplumsal tercihlerin de şekil vermesiyle farklı bir boyut kazanmış, uygarlıklar tarihini şekillendirmeiş durumda. Elbette sanata da düşünüş biçimlerine yansıyan bu hareketlilik durumu modern şehirlerin ortaya çıkması, farklı kültürlerin bir arada yaşamaya başladığı dönemler itibariyle de daha çok kişiselleşmiş ve hatta flaneur olarak ifade edilen kimselerin de ortaya çıkışlarına zemin olmuştur.
Günümüzde biçimsel değişiklikler olsa da hareket halinin temelinde yine aynı amaçlar söz konusu. Bireysel veya gruplar halinde farklı ulaşım seçenekleriyle değerlendirilebilen bu hareketlilik hali teknolojiyi de içerecek şekilde gözlem ve paylaşımı da içerir olarak gerçekleştirilebilmekte. Buna dair pek çok örneğe aşina olduğunuzu ve hatta çoğu durumda sizin de bu tür eylemler gerekleştirdiğinizi düşünüyorum. Çünkü, yola çıkma ve yolda olma halinin neticesinde tamamlanan yolculukla birlikte geçilen güzergahın fiziksel deneyiminin ötesinde bir deneyim yolcu tarafından edinilmekte ve paylaşılabilir bir kıymet haline gelebilmekte. Bu durumun sebebi olarak da fizikselliğe ek olarak geçmişin sosyal, kültürel ve ekonomik izlerini takip edebilir olmak gösterilebilir.
Kültür Rotası Nedir?
Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi (ICOMOS) 2008 yılında yayınladığı ICOMOS Kültürel Rotalar Tüzüğü‘nde kültür rotalarını farklı halkların zengin kültürlerarası çeşitliliğinin ve kültürel mirasa olan katkılarının etkileşimli ve dinamik bir temsili olarak ifade etmektedir1. Anıtları, tarihi ve doğal alanları barındıran, farklı deneyim yaklaşımlarını ortaya koyan2 kültür rotaları kendi zenginliği içerisinde rotanın kapsamında bulunabilecek diğer kültürel varlık türleriyle (anıtlar, kentler, kültür peyzajları, endüstri mirası vb.) çatışmaz veya çakışmaz1.
ÇEKÜL Vakfı Kültür Rotaları Planlama Rehberi‘nde bir kavram olarak kültür rotası şu şekilde ifade ediliyor: “Geçmişte askeri, dini, ticari ve sosyal amaçlarla kullanılan ulaşım güzergâhları ile bugün daha çok turistik amaçlarla geliştirilen güzergâhlar, kültürel ve doğal mirasın korunması ve tanıtımı konusunda giderek işlevsel hale gelmekte. Günümüzde çoğunlukla uluslararası kuruluşlar tarafından çalışılan güzergâh kavramı”3 Yine bu kaynakta rotanın bağlam olarak belirlediği tema, rotanın işlevi ve tarihsel, kültürel, toplumsal, ekonomik vb. işlevine bağlı olarak çeşitlenen bileşenleri şu şekilde sıralanıyor:
- Tarihi kentler: Geleneksel kent dokularıyla ve özgün kent kimlikleriyle öne çıkan kentsel alanlar
- Kırsal yerleşimler: Kırsal bölgenin üretim merkezleri olan ve geleneksel yaşamı temsil eden köyler, kasabalar
- Geleneksel yaşam: Yemek, müzik, inanç, dil, el sanatları gibi coğrafyaya özgü yaşam öğeleri
- Antik yerleşimler: Bir kent, kutsal alan vb. olarak algılanabilen arkeolojik alanlar
- Tekil tarihi yapılar: Kilise, kale, köprü, değirmen, endüstri yapısı gibi kırsal arazide veya kent içerisinde bulunan tekil yapılar
- Doğal çevre: Vadi, kanyon, zirve, kıyı, göl gibi farklılık sunan doğal oluşumlar
- Yaban hayatı: Özel nitelikli flora ve fauna alanları
Bu anlamda işlevi üzerinden kültür rotası’nı yolların işaretlenerek ortak bir etkileşime açılması ve kültürel mirasın/temanın deneyimlenmesi sürecinin yansıması olarak özetleyebiliriz. Günümüzde çoğunlukla uluslararası kuruluşlar tarafından kabul gören işaretleme sistemleriyle oluşturulan rotaların kültür rotası olarak nitelendirilebilmeleri için gereken kriterler Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma ve Tanıtma Vakfı (ÇEKÜL) tarafından;
- Günümüzde yaratılmış veya tarihin bir döneminde gerçekten kullanılmış,
- Üzerinde kültürel ve/veya doğal miras öğelerini taşıyan ve önemini bu miras sayesinde kazanan,
- Koruma, kırsal kalkınma ve turizmin geliştirilmesi gibi amaçlarla geliştirilen,
- Yerel, bölgesel veya ulusal ölçekli bir ulaşım koridoru
- ICOMOS, Kültürel Rotalar Tüzüğü, 2008
- Karataş, Esra (2011), The Role of Cultural Route Planning in Cultural Heritage Conservation The Case of Central Lycia, ODTÜ, Ankara
- ÇEKÜL, Kültür Rotaları Planlama Rehberi, 2015
- ÇEKÜL, Kültür Öncelikli Bölgesel Yol Haritaları, 2014
- Akkaya, Batuhan (2016), Kültürel Rotalar ve Rota Planlaması, kadikoyakademi.org/4748-2/
şeklinde tanımlanmıştır4. Bu kriterler nezdinde İpek Yolu, Baharat Yolu gibi tarihi ticaret yollarını, St. Paul ve Evliya Çelebi gibi tarihsel olarak öne çıkan kişilerin rotalarını, Likya ve Karia Yolu gibi hem tarihi hem de doğal mirası bir arada sunan yolları, dönemleri ve olayları işaret eden İki Deniz Arası ve İstiklal Yolu‘nu örnek gösterebiliriz2.
Ulaşım koridoru ifadesi ölçek, kapsam ve amaçlar doğrultusunda yürüyüş, bisiklet, araçlı tur, at, tırmanış rotaları gibi alternatifler üzerinden oluşturulabilir. Ek olarak, kullanıcı profili, zaman, ilgi alanı, zorluk derecesi gibi değişkenler de rota tasarımını, rotanın seyrini ve yürüyüşçünün ulaşım koridoru deneyimini etkileyen konulardır2.
Kültür Rotası Nasıl Planlanır?
Bir rotanın etkinleştirilmesinde önemli olan unsur rotanın planlanması olarak nitelendirilmektedir. ÇEKÜL, Mekansal Planlama Rehberi‘nde (2014) rota planlamasını “Günümüzde kültürel ve doğal mirasın korunması ve ekonomik potansiyelin değerlendirilmesi konusunda bir alt başlık” olarak ele almakta ve “koruma ve işlevlendirme uygulamalarının bölge ölçeğinde ve bütünsel bir anlayışla geliştirilmesinin olanağı” olarak belirtmektedir. Bu amaçla bir rota planlanırken rotanın temasının, rotanın ortaklarının ve rotanın içeriğinin belirlenmesi, yönetim sürecinin kurgulanması, tanıtım ve iletişim biçimlerine karar verilmesi gerekmektedir5.
Türkiye’nin Kültür Rotaları
Türkiye’de kültür rotalarının oluşturulması ve tanıtımı amacıyla faaliyet gösteren Culture Routes Society bünyesinde güncel olarak toplam 21 kültür rotası yer almaktadır. Planlanan etkinlikler sayfasında da yer verdiğim bu rotalar uzunlukları ile şu şekilde sıralanabilir:
| Rotanın Adı | Uzunluğu (km) |
|---|---|
| Likya Yolu | 540 |
| Aziz Paul Yolu | 500 |
| Evliya Çelebi Yolu | 330 |
| Karia Yolu | 820 |
| Kaçkarlar | – |
| Frig Yolu | 506 |
| Sultanlar Yolu | 390 |
| Hz. İbrahim Yolu | 170 |
| Via Egnatia | 475 |
| Hitit Yolu | 236 |
| Gastronomi Yolu | 305 |
| Ağrı Dağı | – |
| Küre Dağları | 482 |
| İstiklal Yolu | 105 |
| İdyma Yolu | 150 |
| Sarıkamış Parkurları | 72 |
| Fethiye Yürüyüş Parkurları | 509 |
| Yenice Orman Yolları | 210 |
| İki Deniz Arası | 60 |
| Ephesus-Mimas Yolu | 773 |
| Hoşgörü Yolu | 126 |