Nadir bitki ve hayvan türlerinin yanı sıra belirli bir bölgede yaşamını sürdüren endemik canlı türlerine dair pek çok merak ettiğim konu var. Bu amaçla endemik kavramının tanımına dair yayınladığım “Endemik ve Endemik Alan” başlıklı yazıyla da ilk adımı yapmış oldum. Bu yaz için planladığım trekking ve cycling etkinliklerinde de denk geldiğim canlılara dair de detaylı bir içerik oluşturacağım. Bu yazıda endemik ifadesini biraz daha detaylandırmaya çalışacağım. Bir sonraki yazımda da Uluslararası Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği (IUCN)‘ne ve birliğin bitkiler için tehlike sınıflarını belirleyip kritik durumdaki bitkileri listelendiği Red Data Book‘a değineceğim.

Yüksükotu (Digitalis lamarckii)

Endemik Tür Nedir?

Taksonomi ile ilgili yazıda da aktardığım üzere canlıları tanımlar ve özelliklerini ifade ederken sınıflandırmalar çerçevesinde hareket edilmekte, ortak özellikler üzerinden gerçekleştirilen bu sınıflandırma, yani taksonlarına ayırma işleminin en temel grubuna ise Tür (Species) denmekteydi. Unutmadan, türlerin sabit olmadığını, sıklıkla yeni türlerle karşılaşıldığını ve tür’ün de alt birimlere ayrıldığını ekleyeyim. Endemik türler de işte bu noktata karşımıza çıkmaktalar. İklim değişimleri ve izolasyon sonucunda oluşan bu korunaklı alanlar yeni türler oluşmasının nedenleri arasında gösterilebilir. Yani, daha önce geniş alanlara yayılım göstermiş olan bir tür iklim değişimi gibi etkiler sonucunda yaşamsal gereksinimlerini karşılayabileceği belirli bir yere çekilerek yaşamını sürdürebilir. Bu yaşamsal süreç içerisinde de türler arasında farklılıklar gözlemlenebilir. Örneğin, Kazdağı göknarı (Abies equi-trojani) yalnızca Kazdağı‘na has bir endemik türdür¹.

Endemik bitki türleri ve endemik hayvan türleri de bu tanım çerçevesinde belirli bir alanda yaşamını sürdüren bitkileri ve hayvanları ifade etmektedir. Örneğin, Kazdağları’nın Endemik Bitkileri dediğimizde bu bölgeye özgü olan ve başka bir bölgede varlığına rastlanmayan bitkiler ifade edilmektedir. Bir diğer örnek olarak Türkiye’nin endemik hayvan türleri dediğimizde siyasi olarak sınırları belirlenmiş bir ülkeye özgü hayvan türlerini belirtmiş oluruz. Endemik türler yönünden oldukça zengin olan Türkiye ve bölgeler özelinde mümkün olduğu kadar içerikler oluşturacağım. Şimdilik endemik bitkiler ve hayvanlara dair belirtilen gruplara değinmek istiyorum.

Kazdağı göknarı (Abies equi-trojani)

Endemik Bitki Türleri

Bir bitki, sınırları belli dar bir alanda yayılış göstermiş ve kendine özgü özellikler geliştirmişse o bitkiye endemik bitki denir.

Endemik bitkiler 4 grupta toplanmaktadır; Paleoendemikler, Şizoendemikler, Patroendemikler, Apoendemikler.

Paleoendemikler

Sistematik bir şekilde izole edilmiş taksonlardır. Olası atasal taksonlar ve köken buldukları alanla ilişkileri kalmamıştır.

Şizoendemikler

Ortak kökene sahip olup kardeş veya aynı ebeveynden ortaya çıkan taksonlardır. Çeşitli nedenlerden dolayı zaman içerisinde yayılım alanları değişiklik göstermiştir.

Patroendemikler

Kendisi diploid olup komşu bölgelere poliploidi yolu yayılım gösteren ve yeni taksonlar oluşturan endemiklerdir.

Apoendemikler

Atasal bir taksondan oluşmuş endemiklerdir.

Tavas Kurbağası (Rana tavasensis)

Endemik Hayvan Türleri

Bir hayvan türü tıpkı bitkilerde olduğu gibi sınırları belli bir alanda yayılış göstermiş olabilir. Bu süreçte elbette kendine özgü özellikler geliştirmesi muhtemeldir ve endemik hayvan olarak ifade edilir.

Sonuç olarak, Türkiye’nin sahip olduğu tür zenginliği özellikle son yıllarda katlanarak artış gösteren ekolojik yıkım nedeniyle tehlike altındadır. Pek çok tür Red Data Book listesine girmiş ve hatta bazı türlerin de nesli tükenmiştir. Başarısız ve sanayi öncelikli çevre politikaları neticesinde de pek çok türün yakın zamanda neslinin tükeneceği, türlerin yeni yaşam alanları için hareket edeceği düşünülmektedir. Diğer yandan iklim değişimi gibi etkenler çerçevesinde başka bölgelere özgü türler Türkiye’de yeni yaşam alanları bulabilmektedirler. Canlı türlerine dair çalışmaların ağır, aksak ve yetersiz olduğu aşikar. STK ve inisiyatifler nezdinde yeni gelişmeler yaşansa da verilen destek yetersiz. Bireysel hareketlilikler ve destekler sayesinde pek çok tür nesli yok olmadan ülke zenginliklerine dahil edilebilecekken yaşam alanlarının tahribatı sebebiyle daha bilinmeden ortadan kalkmakta. Bu nedenle, vatandaş bilimi, eğitimler, topluluklar ve bireysel katkılar çok daha kritik bir önem teşkil etmekte.

Kaynakça ^nedir?

1. Abies equi-trojani (Kazdağı Göknarı), kazdagimilliparki.com/kazdai-goeknari.html, ^{Son Erişim: 29 Haziran 2018}
2. Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Veritabanı, Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı (UBSEP) 2007, nuhungemisi.gov.tr, ^{Son Erişim: 29 Haziran 2018}